در حالی که بیش از چهل روز از فقدان ناصر تقوایی، فیلمساز صاحب سبک و پیشروی سینمای ایران میگذرد، خبر نمایش نسخه مرمتشده آخرین اثر او، «کاغذ بیخط»، در جشنواره جهانی فجر بار دیگر نام و یاد این هنرمند فقید را زنده کرده است. این رویداد، که پیشتر امید میرفت با حضور خود تقوایی محقق شود، اکنون به ادای احترامی پس از درگذشت او بدل شده و فرصتی دوباره برای تماشای یکی از مهمترین آثار سینمایی ایران، با هنرنمایی زندهیاد خسرو شکیبایی و هدیه تهرانی، فراهم آورده است. این فیلم، بیش از یک روایت صرف، انعکاسی از نگاه عمیق ناصر تقوایی به زندگی و چالشهای انسانی است که اکنون، در نبود خالقش، ارزش و معنایی دوچندان یافته است.
نمایش ویژه «کاغذ بیخط» در جشنواره فجر؛ فرصتی برای دوباره دیدن شاهکار تقوایی
«کاغذ بیخط» که در سال ۱۳۸۰ به کارگردانی ناصر تقوایی ساخته شد، فیلمی با محوریت یک زن خانهدار به نام رویاست که سودای نویسندگی دارد و درگیر چالشهای زندگی روزمره و روابط خانوادگی میشود. این فیلم با بازیهای درخشان خسرو شکیبایی، هدیه تهرانی و جمشید مشایخی، ابتدا در بیستمین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و با وجود نامزدی در بخشهای مختلف از جمله بهترین فیلم و کارگردانی، تنها جایزه ویژه هیأت داوران را برای ناصر تقوایی به ارمغان آورد. اکنون، نسخه بازسازیشده این اثر ارزشمند قرار است در پنجمین روز جشنواره جهانی فجر، یعنی یکشنبه نهم آذر ماه ۱۴۰۴ در شیراز، در بخش فیلمهای مرمت شده به نمایش درآید و فرصتی کمنظیر برای علاقهمندان فراهم کند.
میراث «کاغذ بیخط» و چالشهای اکران اولیه؛ نگاهی به مسیر پرفرازونشیب فیلم ناصر تقوایی
مسیر «کاغذ بیخط» از زمان ساخت تا اکران عمومی، با حواشی بسیاری همراه بود. این فیلم که اوایل دهه ۸۰ در سینماها به نمایش درآمد، با مشکلاتی نظیر توقف پخش تیزرها در تلویزیون و اظهارنظرهای متفاوت منتقدان روبرو شد. با این حال، نظرسنجیهای آن زمان نشان داد که بسیاری از تماشاگران، «کاغذ بیخط» را اثری آموزنده و فراتر از سرگرمی صرف میدانستند. ناصر تقوایی نیز خود بر این نکته تأکید داشت که هدفش از ساخت این فیلم، نه سرگرم کردن مخاطب، بلکه به تصویر کشیدن واقعیت ارتباطات انسانی و عمق بخشیدن به درک مخاطب از زندگی بوده است. این رویکرد فلسفی و کمتر داستانگویانه، همواره یکی از ویژگیهای آثار تقوایی بوده و «کاغذ بیخط» نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ روایتی عمیق از زندگی درونی و بیرونی یک زن که تلاش میکند خود را در قالب کلمات پیدا کند.
از الهام تا اعتراض؛ ریشههای «کاغذ بیخط» و دیدگاههای ناصر تقوایی درباره سینما و سانسور
داستان شکلگیری «کاغذ بیخط» خود به اندازهی محتوای فیلم جذاب است. ناصر تقوایی در تیرماه سال ۱۳۸۱ فاش کرد که ایده اولیه این فیلم از داستان یکی از شاگردان فیلمنامهنویسیاش، مینو فرشچی، که یک زن خانهدار با دو فرزند بود، گرفته شده است. این داستان که به دلیل نزدیکی به مضامین فمینیستی در ابتدا با مخالفت وزارت ارشاد روبرو شده بود، سالها بعد و با تغییر فضای فرهنگی، فرصت ساخته شدن را یافت. این تجربه، نمادی از درگیریهای دائمی ناصر تقوایی با محدودیتها و سانسور بود؛ معضلی که او را پس از «کاغذ بیخط» تا پایان عمر از ساخت فیلم بازداشت و بسیاری از آثار ناتمام و منتشرنشدهای را از او بر جای گذاشت.
تقوایی که یکی از منتقدان سرسخت ممیزی در سینما و فرهنگ بود، همواره دیدگاههای عمیقی درباره هنر و اجتماع داشت:
رابطه سینما با ادبیات: ناصر تقوایی معتقد بود که هر هنر روایی، ریشههای خود را از ادبیات میگیرد. او بیان میکرد که ادبیات ناب، غیرقابل انتقال مستقیم به سینماست و اقتباسها نیازمند تحول عمیق در فرم و محتوا هستند تا به اثری مستقل تبدیل شوند، وگرنه صرفاً گزارشی از یک رمان خواهند بود.
انتقاد از سانسور و تأثیر آن بر جامعه: این فیلمساز برجسته، سانسور را عامل اصلی تولید نشدن فکر و در نهایت "ضد سلیقه شدن" جامعه میدانست. او با اشاره به مقایسه شهرسازی و معماری گذشته و حال، آرامش موجود در بناهای کهن را در مقابل بیروحی فضای کنونی، نتیجه مستقیم این فقدان اندیشه آزاد میدانست.
ناصر تقوایی که در ۲۲ مهرماه ۱۴۰۴ درگذشت، بیش از دو دهه از عمر خود را در دوری اجباری از پرده سینما سپری کرد. با این حال، میراث هنری او، از جمله «کاغذ بیخط»، همچنان زنده و الهامبخش باقی مانده است. نمایش این فیلم نه تنها فرصتی برای یادبود اوست، بلکه دریچهای به سوی جهانبینی و دغدغههای هنرمندی میگشاید که با وجود محدودیتها، همواره به دنبال بیان عمیقترین واقعیتها در آثار خود بود.
مطالب مرتبط
- علی صبوری شایعه دستگیریاش را قویاً تکذیب کرد و بابت حواشی برنامه خود عذرخواهی نمود
- سریال «هزار و یک شب» مرزهای جهانی را میگشاید؛ تجربه مشترک ایران و ترکیه در صادرات محتوا
- تئاتر ایران ستون خود را از دست داد؛ هادی مرزبان کارگردان پیشکسوت در ۸۱ سالگی درگذشت
- جواد رزاقیزاده: جرقه ساخت مستند «آسانسور» از فقدان پدر شکل گرفت؛ اکران و توزیع همچنان مهمترین چالش مستندسازان است
سلام، من مونا بیات هستم؛ ۲۶ ساله و کارشناس محتوا در مجله اینترنتی سرگرمی طاووس. با علاقه به دنیای سرگرمی و رسانه فعالیت میکنم و تلاش دارم مطالبی تازه، جذاب و متفاوت برای مخاطبان ارائه کنم تا هر روز تجربهای لذتبخش از خواندن خبر و سرگرمی داشته باشند.