سفر به سمنان، شهری که در دل کویر مرکزی ایران آرام گرفته، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی از تاریخ و فرهنگ را به ارمغان می‌آورد. در میان جاذبه‌های بی‌شمار این شهر، مسجد جامع سمنان به مثابه نگینی درخشان می‌درخشد و هر گردشگری را به خود فرامی‌خواند. این بنای کهن، نه تنها یک مرکز عبادی است، بلکه گنجینه‌ای ارزشمند از هنر معماری ایرانی در طول قرون متمادی به شمار می‌رود.
تاریخی به قدمت قرون
روایت‌ها حاکی از آن است که هسته اولیه مسجد جامع سمنان، ریشه‌هایی کهن دارد. در برخی متون تاریخی مانند کتاب “مرات البلدان”، آمده است که دستور ساخت مساجد متعدد از کوفه تا بخارا، در زمان حضرت علی (ع) صادر شد. طبق این روایت، ثروتمندان سمنان در دوران حکومت عبدالله بن عمر، مسجدی اولیه را بنا نهادند، هرچند که در ابتدا شکوه چندانی نداشت.
اما این بنا، در طول تاریخ بارها دستخوش تغییر و توسعه قرار گرفت. در دوره حکومت سنجر سلجوقی، با مشارکت خیرانی چون مار خواجه‌وند، ابوسعید سمنانی و خواجه نظام‌الدین، بخش‌هایی مانند گنبد باختری و شبستان شمالی به آن افزوده شد. بعدها، شیخ رکن‌الدین علاءالدوله سمنانی، صوفی نامدار، در زمان حکومت ارغون خان، شبستان جنوبی را بنا نهاد. در دوره‌های بعدی، از جمله در زمان فتحعلی شاه قاجار، نیز بخش‌های آسیب‌دیده مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتند که نشان از اهمیت و تداوم کاربری این مسجد در طول تاریخ دارد.
معماری بی‌بدیل: تلاقی هنر و ایمان
معماری مسجد جامع سمنان، نمونه‌ای برجسته از سبک معماری آذری است که با عظمت و سادگی خود، چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. اگرچه ایوان، مناره و سایر اجزای این مسجد ممکن است به دوران‌های مختلف تعلق داشته باشند، اما شکل کلی و ویژگی‌های اصلی آن، به عصر سلجوقی بازمی‌گردد.
این مسجد دارای یک صحن مستطیلی است که با طاق‌های ضربی بر روی ۱۶ ستون مدور و قطور استوار شده است. علاوه بر شبستان‌های شمالی، شرقی و جنوبی، یک شبستان زمستانی نیز با سبک خراسانی در ضلع جنوبی مسجد وجود دارد. این شبستان زمستانی، با طاق‌های کم‌خیز خود، شباهت‌هایی به طاق‌های مسجد تاریخانه دامغان دارد که از قدیمی‌ترین مساجد ایران به شمار می‌رود. وجود ۱۶ ستون مدور در وسط و ۸ و نیم ستون در سمت دیوار شرقی، ساختار معماری خاصی را به این بخش می‌بخشد که ۲۷ طاق شبستان بر روی آن‌ها ساخته شده است. بانی احداث این شبستان، همان شیخ علاءالدوله سمنانی، صوفی مشهور، بوده و در زمان فتحعلی شاه قاجار مورد مرمت قرار گرفته است. اهمیت این مسجد به حدی است که در سال ۱۳۱۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و از اولین بناهای تاریخی است که هنر معماری اصیل ایرانی در آن به کار رفته است.
تزئینات چشم‌نواز و مناره‌ای سر به فلک کشیده
تزئینات مسجد جامع سمنان، به ویژه مناره سلجوقی آن، بخش اساسی از زیبایی و شکوه این مکان مذهبی را تشکیل می‌دهد. این مناره با ارتفاعی بیش از ۳۱ متر، با تزئینات آجری زیبا و طرح‌های متنوع در ۷ بخش، به شکلی هنرمندانه اجرا شده است. کاشی‌های فیروزه‌ای زیر تاج مناره نیز جلوه‌ای خاص به این بخش می‌بخشند.
ایوان مسجد، با ارتفاعی بیش از ۲۱ متر، که ساخت آن به دوران شاهرخ تیموری بازمی‌گردد، با یک کتیبه کاشی‌کاری شده در قسمت بالایی بدنه خود، عظمت و زیبایی خاصی به مسجد داده است. در گوشه شمال شرقی شبستان ابا حرب بختیار، مناره‌ای دیگر با ارتفاع ۳۱.۲۰ متر قرار دارد که درب ورودی آن در این شبستان گشوده می‌شود. این مناره، یکی از مناره‌های آجری و تاریخی سمنان است که به مناره مسجد جامع معروف است و کتیبه‌ای با خط کوفی تزئینی در اطراف آن، فرمان ساخت مناره را نشان می‌دهد.
اهمیت و موقعیت استراتژیک
یکی از دلایل اصلی اهمیت مسجد جامع سمنان، موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد آن در قلب شهر سمنان است. این مسجد تقریباً به تمامی محله‌های سمنان دسترسی دارد و به عنوان یک نقطه مرکزی، به فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی شهر نیز پیوند خورده است. بازار تاریخی سمنان و حمام حضرت و بسیاری دیگر از بناهای تاریخی، در اطراف این مسجد قرار دارند.
مسجد جامع سمنان، واقع در خیابان امام خمینی و در بخش قدیمی شهر سمنان، نه تنها به دلیل معماری و طراحی بی‌نظیر خود هر ساله گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند، بلکه به عنوان یک مرکز فرهنگی و تاریخی، فرصتی بی‌نظیر برای تجربه عمیق‌تر از هویت و تاریخ سمنان فراهم می‌آورد. بازدیدکنندگان علاوه بر گشت و گذار در این مسجد باستانی، می‌توانند از بازار تاریخی مجاور نیز دیدن کنند و سوغاتی‌های محلی و صنایع دستی ارزشمند منطقه را تهیه نمایند. این مسجد، نمادی زنده از تداوم هنر، ایمان و تاریخ در دل کویر ایران است.